شاخص کیفیت هوا یا AQI چیست؟

شاخص کیفیت هوا (AQI) معیاری است برای اندازه‌گیری وضعیت آلودگی هوا و اطلاع‌رسانی سریع به مردم درباره میزان تمیزی یا آلودگی هوا و اثرات آن بر سلامتی. به زبان ساده، AQI مثل یک دماسنج برای هوا عمل می‌کند؛ هرچه عدد این شاخص بالاتر باشد، میزان آلاینده‌ها بیشتر و خطرات سلامتی جدی‌تر است. وقتی عدد AQI زیر ۵۰ باشد، هوا پاک است و وقتی از ۱۵۰ عبور کند، وضعیت برای همه افراد ناسالم می‌شود.

شاخص کیفیت هوا (AQI) چیست؟

شاید هر روز در اخبار عبارت شاخص آلودگی هوا را بشنوید، اما ندانید دقیقاً بر چه اساسی محاسبه می‌شود. شاخص کیفیت هوا یا Air Quality Index ابزاری استاندارد است که غلظت آلاینده‌های نامرئی را به اعداد و رنگ‌های قابل فهم تبدیل می‌کند تا شهروندان بتوانند برای فعالیت‌های روزانه خود تصمیم بگیرند.

AQI مخفف چیست و چرا به آن نیاز داریم؟

کلمه AQI مخفف عبارت Air Quality Index است. ما به این شاخص نیاز داریم چون چشم انسان قادر به دیدن ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون یا گازهای سمی نیست. AQI به عنوان یک سیستم هشدار زودهنگام عمل می‌کند تا قبل از اینکه دچار سرفه یا تنگی نفس شوید، از حضور در محیط آلوده اجتناب کنید.

نحوه محاسبه AQI؛ اعداد شاخص چگونه به دست می‌آیند؟

محاسبه این شاخص بر اساس اندازه‌گیری غلظت ۵ آلاینده اصلی (شامل ازون، ذرات معلق، مونوکسید کربن، دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن) انجام می‌شود. ایستگاه‌های سنجش آلودگی، غلظت این مواد را در یک بازه زمانی (مثلاً ۲۴ ساعته) اندازه می‌گیرند و با استفاده از فرمول‌های پیچیده ریاضی، آن را به یک عدد واحد بین ۰ تا ۵۰۰ تبدیل می‌کنند.

منظور از شاخص آلایندگی هوا و شاخص‌های آلودگی هوا چیست؟

در متون مختلف ممکن است با عباراتی مثل شاخص آلایندگی هوا یا شاخص‌های آلودگی هوا مواجه شوید. همه این‌ها اشاره به همان AQI دارند. هدف نهایی تمام این شاخص‌ها یک چیز است: نشان دادن اینکه چقدر هوا سمی است و چه کسانی باید در خانه بمانند.

تفاوت شاخص AQI (استاندارد آمریکا) با شاخص‌های قدیمی چیست؟

شاخص AQI که امروزه در اکثر اپلیکیشن‌ها و توسط سازمان محیط زیست استفاده می‌شود، بر اساس استاندارد EPA (آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا) است. تفاوت اصلی آن با شاخص‌های قدیمی (مثل PSI) در سخت‌گیرانه‌تر بودن و تمرکز ویژه روی ذرات PM2.5 است که خطرناک‌ترین عامل مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا محسوب می‌شوند.

تفسیر جدول رنگ‌بندی شاخص آلودگی هوا (راهنمای کامل)

برای درک سریع وضعیت، اعداد AQI به ۶ دسته رنگی تقسیم شده‌اند. جدول زیر راهنمای خلاصه و کاربردی برای تفسیر این رنگ‌هاست:

وضعیت شاخص	محدوده عدد	وضعیت هوا	پیام بهداشتی
🟢 سبز	۰ - ۵۰	پاک	هیچ خطری وجود ندارد.
🟡 زرد	۵۱ - ۱۰۰	قابل قبول	کیفیت هوا بد نیست، اما افراد بسیار حساس مراقب باشند.
🟠 نارنجی	۱۰۱ - ۱۵۰	ناسالم برای گروه‌های حساس	کودکان، سالمندان و بیماران ریوی فعالیت سنگین نکنند.
🔴 قرمز	۱۵۱ - ۲۰۰	ناسالم برای همه	وضعیت هشدار؛ همه افراد باید فعالیت خارج منزل را کاهش دهند.
🟣 بنفش	۲۰۱ - ۳۰۰	بسیار ناسالم	وضعیت اضطرار؛ خروج از منزل برای همه ممنوع است.
🟤 قهوه‌ای	۳۰۱+	خطرناک	وضعیت بحرانی؛ احتمال آسیب جدی فوری به تمام افراد.

اعداد شاخص کیفیت هوا دقیقاً چه معنایی دارند؟

هر بازه عددی نشان‌دهنده میزان غلظت آلاینده‌هاست. وقتی شاخص روی ۱۰۰ است، یعنی غلظت آلاینده‌ها به مرز استاندارد رسیده است. هر چه از ۱۰۰ بالاتر برویم، ریسک آسیب‌های ریوی و قلبی به صورت تصاعدی افزایش می‌یابد.

محدوده سبز (۰ تا ۵۰): هوای پاک و ایده‌آل برای فعالیت‌های سنگین

وقتی شاخص کیفیت هوا سبز است، یعنی کیفیت هوا عالی است و آلودگی یا وجود ندارد یا بسیار ناچیز است. در این روزها بهترین کار ورزش کردن، دویدن و باز کردن پنجره‌ها برای تهویه طبیعی منزل است.

محدوده زرد (۵۱ تا ۱۰۰): هوای قابل قبول (هشدار برای افراد بسیار حساس)

در این وضعیت کیفیت هوا قابل قبول است، اما ممکن است برای تعداد بسیار کمی از افراد که حساسیت‌های شدید تنفسی دارند، نشانه‌هایی از ناراحتی ایجاد کند. معمولاً در کلان‌شهرها اکثر روزهای خوب، در واقع در همین محدوده زرد هستند.

محدوده نارنجی (۱۰۱ تا ۱۵۰): ناسالم برای گروه‌های حساس (کودکان و سالمندان)

اینجا نقطه شروع خطر است. در محدوده نارنجی، عموم مردم شاید مشکل خاصی حس نکنند، اما گروه‌های حساس مثل کودکان، سالمندان و بیماران قلبی-ریوی باید زمان فعالیت در فضای باز را کاهش دهند.

محدوده قرمز (۱۵۱ تا ۲۰۰): ناسالم برای همه افراد (وضعیت هشدار)

وقتی شاخص قرمز می‌شود، یعنی غلظت آلاینده‌ها به حدی رسیده که سلامت “تمام افراد جامعه” را تهدید می‌کند. در این شرایط مدارس معمولاً تعطیل می‌شوند و توصیه اکید این است که همه افراد از فعالیت‌های سنگین خارج از خانه خودداری کنند.

محدوده بنفش (۲۰۱ تا ۳۰۰): بسیار ناسالم (وضعیت اضطرار)

این وضعیت هشداری جدی برای سلامت همگانی است. در محدوده بنفش، تمام افراد ممکن است دچار عوارض شدید تنفسی شوند. استفاده از ماسک‌های فیلتردار و روشن کردن مداوم دستگاه تصفیه هوا در خانه الزامی است.

محدوده قهوه‌ای (۳۰۱ به بالا): خطرناک (وضعیت بحرانی و تخلیه)

این نادرترین و ترسناک‌ترین رنگ شاخص است. در این حالت هوا عملاً سمی است و می‌تواند منجر به مرگ زودرس در بیماران و آسیب‌های دائمی در افراد سالم شود. در این شرایط باید تمامی منافذ خانه بسته بماند.

آلاینده‌های اصلی هوا را بشناسید (عوامل بالا رفتن AQI)

شاخص کیفیت هوا برآیندی از چندین آلاینده است، اما همه آن‌ها به یک اندازه خطرناک نیستند. شناخت این قاتلان نامرئی به شما کمک می‌کند بهتر از خود مراقبت کنید.

ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون (PM2.5)؛ خطرناک‌ترین آلاینده

خطرناک‌ترین عامل در آلودگی شهرهای بزرگ، ذرات PM2.5 هستند. این ذرات آنقدر ریزند (یک سی‌ام قطر موی انسان) که از سد دفاعی بینی و گلو عبور کرده، وارد ریه و حتی جریان خون می‌شوند. دستگاه‌ تصفیه هوا آلماپرایم مدل AP-361 دقیقاً برای شکار همین ذرات طراحی شده‌اند.

ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون (PM10)؛ گردوغبار و گرده‌ها

این ذرات کمی درشت‌تر هستند و شامل گردوغبار خیابانی، گرده گیاهان و ذرات ناشی از خرد شدن لاستیک ماشین‌ها می‌شوند. اگرچه خطر آن‌ها کمتر از PM2.5 است، اما باعث تحریک شدید چشم، گلو و تشدید آسم می‌شوند.

گاز اُزون سطح زمین (O3)؛ آلاینده تابستانی

برخلاف لایه ازون در جو که مفید است، ازون در سطح زمین یک گاز سمی است که بر اثر واکنش نور خورشید با دود ماشین‌ها ایجاد می‌شود. این آلاینده معمولاً در بعدازظهرهای داغ تابستان شاخص AQI را بالا می‌برد.

دی‌اکسید نیتروژن (NO2) و کربن مونوکسید (CO)؛ سوغات ترافیک

این گازها مستقیماً از اگزوز خودروها و دودکش کارخانه‌ها خارج می‌شوند. تجمع آن‌ها باعث سردرد، سرگیجه و کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز می‌شود و در ترافیک‌های سنگین به اوج خود می‌رسد.

اثرات شاخص کیفیت هوای ناسالم بر سلامت بدن

بدن انسان برای تنفس هوای آلوده طراحی نشده است. بالا رفتن شاخص آلایندگی هوا تاثیرات مخربی بر تمام ارگان‌های حیاتی بدن می‌گذارد که برخی آنی و برخی در درازمدت خود را نشان می‌دهند.

عوارض کوتاه‌مدت آلودگی هوا (سرفه، سوزش چشم و سردرد)

در روزهایی که هوا ناسالم است، اولین واکنش‌های بدن شامل سرفه خشک، خارش گلو، آبریزش بینی، سوزش چشم و سردردهای مبهم است. این‌ها هشدارهای بدن هستند که فریاد می‌زنند: هوای تمیز می‌خواهم!

عوارض بلندمدت و خطرناک (بیماری‌های قلبی، سرطان ریه و سکته)

تنفس مداوم هوای آلوده (حتی با غلظت متوسط) در طول سال‌ها باعث سخت شدن دیواره رگ‌ها، افزایش فشار خون، سکته‌های قلبی و مغزی و در نهایت سرطان ریه می‌شود. سازمان بهداشت جهانی آلودگی هوا را یکی از اصلی‌ترین عوامل سرطان معرفی کرده است.

تاثیر آلودگی هوا بر رشد مغزی کودکان و سلامت جنین در دوران بارداری

مطالعات نشان داده مادرانی که در دوران بارداری در معرض هوای آلوده (AQI بالا) بوده‌اند، احتمال تولد نوزاد با وزن کم یا زایمان زودرس در آن‌ها بیشتر است. همچنین آلودگی هوا می‌تواند ضریب هوشی (IQ) کودکان را کاهش داده و باعث اختلال در رشد ریه آن‌ها شود.

کدام گروه‌های جامعه بیشتر در معرض خطر هستند؟ (لیست گروه‌های حساس)

وقتی می‌گوییم ناسالم برای گروه‌های حساس، منظورمان افراد زیر است:

• کودکان و نوزادان (به دلیل تنفس سریع‌تر و ریه‌های در حال رشد).
• سالمندان بالای ۶۵ سال.
• افراد مبتلا به آسم، برونشیت و بیماری‌های ریوی.
• بیماران قلبی و دیابتی.
• زنان باردار.

در روزهای آلوده و AQI بالا چه باید کرد؟

وقتی اعداد شاخص قرمز می‌شوند، نمی‌توانیم نفس نکشیم! اما می‌توانیم با رعایت چند نکته ساده، آسیب‌های وارده به بدن را به حداقل برسانیم.

آیا ماسک‌های معمولی جلوی ذرات PM2.5 را می‌گیرند؟ (معرفی ماسک N95)

خیر، ماسک‌های پارچه‌ای یا جراحی معمولی هیچ تاثیری در برابر ذرات ریز PM2.5 ندارند. برای محافظت واقعی در روزهای آلوده، حتماً باید از ماسک‌های سوپاپ‌دار یا فیلتردار با استاندارد N95 یا FFP2 استفاده کنید که جلوی ۹۵٪ ذرات را می‌گیرند.

ورزش در هوای آلوده؛ مفید یا مضر؟

در روزهای آلوده ورزش نکنید! هنگام ورزش تنفس شما عمیق‌تر و سریع‌تر می‌شود و حجم بسیار بیشتری از آلودگی را به عمق ریه‌های خود می‌فرستید. ورزش در هوای قرمز، بیشتر از آنکه به سلامت شما کمک کند، به قلبتان آسیب می‌زند.

تغذیه مناسب در روزهای آلوده؛ چه بخوریم تا سموم دفع شوند؟

برای کمک به بدن در دفع سموم، مصرف مایعات فراوان، شیر کم‌چرب، سیب، بروکلی و مواد غذایی حاوی آنتی‌اکسیدان (ویتامین C و E) را افزایش دهید. این مواد به خنثی کردن رادیکال‌های آزاد ناشی از آلودگی کمک می‌کنند.

نقش گیاهان آپارتمانی در کاهش آلودگی؛ افسانه یا واقعیت؟

اگرچه گیاهان زیبا هستند و اکسیژن تولید می‌کنند، اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد برای تصفیه هوای یک اتاق کوچک به صدها گیاه نیاز دارید! گیاهان توانایی جذب حجم بالای گردوغبار و ذرات معلق PM2.5 را ندارند و نباید به عنوان جایگزین دستگاه تصفیه هوا روی آن‌ها حساب کرد.

رابطه شاخص AQI و کیفیت هوای داخل خانه

یک باور غلط خطرناک وجود دارد که فکر می‌کنیم وقتی در خانه هستیم، از آلودگی بیرون در امانیم. اما واقعیت چیز دیگری است.

آیا وقتی شاخص بیرون قرمز است، هوای خانه امن است؟

متاسفانه خیر. تحقیقات نشان می‌دهد در روزهای آلوده، هوای داخل خانه می‌تواند تا ۷۰٪ آلودگی هوای بیرون را داشته باشد. علاوه بر آن، آلاینده‌های داخلی مثل بوی پخت‌وپز و مواد شوینده نیز به آن اضافه شده و معجونی سمی می‌سازند.

بررسی نفوذپذیری آلودگی به داخل ساختمان از درزها و پنجره‌ها

ذرات PM2.5 به قدری ریز هستند که از درز پنجره‌های دوجداره، زیر درها و سیستم‌های تهویه معمولی وارد خانه می‌شوند. خانه شما یک محیط ایزوله نیست و شاخص AQI داخل خانه معمولاً همگام با بیرون بالا می‌رود.

چگونه شاخص کیفیت هوای داخل خانه را اندازه بگیریم؟

برای سنجش هوای خانه می‌توانید از دستگاه‌های مانیتورینگ هوا استفاده کنید. اما راه ساده‌تر، استفاده از دستگاه‌های تصفیه کننده هوا مثل تصفیه هوا آلماپرایم مدل AP-432 است که دارای سنسور دقیق تشخیص آلودگی هستند و کیفیت هوای خانه را با تغییر رنگ به شما نشان می‌دهند.

 

تاثیر دستگاه تصفیه هوا در پایین آوردن شاخص AQI محیط بسته

تنها راه علمی و عملی برای اینکه شاخص AQI داخل خانه را به محدوده سبز برسانید حتی وقتی بیرون قرمز است، استفاده از دستگاه تصفیه هوا مجهز به فیلتر هپا است. این دستگاه‌ها با گردش مداوم هوا، ذرات نفوذ کرده را به دام می‌اندازند و محیطی امن برای تنفس خانواده ایجاد می‌کنند.

چگونه از شاخص کیفیت هوای منطقه خود مطلع شویم؟

برای اینکه غافلگیر نشوید، بهتر است هر روز صبح قبل از خروج از منزل شاخص هوا را چک کنید.

معرفی بهترین اپلیکیشن‌ها و سایت‌های جهانی سنجش کیفیت هوا

اپلیکیشن‌هایی مانند AirVisual (IQAir) و Plume Labs جزو دقیق‌ترین مراجع جهانی هستند که وضعیت هوای شهر شما را به صورت لحظه‌ای و پیش‌بینی ساعتی نشان می‌دهند.

سامانه پایش کیفی هوای کشور (مرجع رسمی ایران)

در ایران، سامانه پایش کیفی هوای کشور (aqms.doe.ir) و اپلیکیشن کیفیت هوای تهران، معتبرترین منابع برای مشاهده شاخص AQI ایستگاه‌های مختلف در سطح شهر هستند.

سخن آخر

آلودگی هوا واقعیتی تلخ در زندگی شهری ماست که فعلاً راه فراری از آن در فضای باز نداریم. اما کنترل کیفیت هوای داخل خانه کاملاً در دست ماست. با آگاهی از شاخص کیفیت هوا (AQI) و جدی گرفتن هشدارها، و همچنین استفاده از تجهیزات استاندارد تصفیه هوا، می‌توانیم ریه‌های خود و عزیزانمان را از گزند این قاتل خاموش حفظ کنیم. به یاد داشته باشید، سلامتی شما باارزش‌ترین دارایی شماست؛ آن را به دست باد نسپارید.

سوالات متداول

آیا شاخص کیفیت هوا (AQI) گازهای شیمیایی داخلی (VOCs) را نیز اندازه‌گیری می‌کند؟

خیر. شاخص کیفیت هوا عمدتاً پنج آلاینده اصلی بیرونی را می‌سنجد و VOCs (آلاینده‌های شیمیایی داخلی) جزو آن نیستند. برای حذف VOCs، به دستگاه تصفیه هوا با فیلتر کربن فعال نیاز دارید.

اگر AQI پایین باشد، آیا نیازی به تصفیه هوا است؟

بله. AQI آلودگی بیرونی را می‌سنجد. آلاینده‌های داخلی (دود پخت و پز، گرد و غبار، شوره‌ی حیوانات) که توسط AQI پوشش داده نمی‌شوند، همچنان باید توسط تصفیه هوا حذف گردند تا هوای پاک تضمین شود.

خطرناک‌ترین عدد در نحوه خواندن شاخص کیفیت هوا چیست؟

عدد ۱۵۱ و بالاتر (محدوده قرمز) که به عنوان ناسالم طبقه‌بندی می‌شود، خطرناک‌ترین سطح برای شروع اقدامات محافظتی عمومی است، زیرا در این سطح، همه افراد جامعه در معرض خطر قرار می‌گیرند.

چرا PM2.5 در شاخص کیفیت هوا اینقدر مهم است؟

PM2.5 معمولاً آلاینده غالب است زیرا نه تنها در غلظت‌های بالا وجود دارد، بلکه به دلیل اندازه ریز خود، قابلیت نفوذ به ریه‌ها و خون را دارد و خطر حملات حاد را برای بیماران قلبی و بیماران ریوی افزایش می‌دهد.

اهمیت شاخص کیفیت هوا برای کودکان و سالمندان در چه سطحی است؟

کودکان و سالمندان، جزو گروه‌های حساس هستند. بنابراین، بالا رفتن شاخص کیفیت هوا به محدوده زرد (۵۱-۱۰۰) به بالا، هشداری جدی برای محدود کردن فعالیت‌های آن‌ها و استفاده از تصفیه هوا است.